HALK ŞİİRİ

I.  Anonim Halk Şiiri Nazım
Biçimleri:

MÂNİ: Halk şiirinde en küçük nazım
biçimidir. Yedi heceli dört dizeden oluşur. Uyak düzeni aaxa şeklindedir.
Birinci ve üçüncü dizeleri serbest, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklı mâniler
de vardır (xaxa).

Mânilerin
ilk iki dizesi uyağı doldurmak ya da temel düşünceye bir giriş yapmak için
söylenir. Temel duygu ve düşünce son dizede ortaya çıkar. Başlıca konusu aşk
olmakla birlikte bunun dışında türlü konularda da yazılabilir.

Birinci dizesi yedi heceden az olan mâniler de vardır.
Dizeleri cinaslı uyaklarla kurulduğu için böyle mânilere “Cinaslı Mâni” ya da
“Kesik Mâni” denir.

 TÜRKÜ: Türlü ezgilerle söylenen anonim
halk şiiri nazım biçimidir. Söyleyeni belli türküler de vardır. Halk
edebiyatının en zengin alanıdır. Anadolu halkı bütün acılarını ve sevinçlerini türkülerle
dile getirmiştir.

Türkü iki bölümden oluşur. Birinci bölüm asıl sözlerin
bulunduğu bölümdür ki buna “bent” adı verilir.

İkinci bölüm ise bentlerin sonunda yinelenen
nakarattır. Bu bölüme “bağlama” ya da “kavuştak” denir.

Türküler, genellikle yedili, sekizli, on birli hece
kalıplarıyla yazılmıştır. Konuları çok değişik olabilir. Ninniler de bu
gruptandır.

 NİNNİ: Çocukları uyutmak için söylenir, şekli
maniye benzer.

II. Âşık Edebiyatı Nazım Biçimleri:

KOŞMA: Halk edebiyatında en çok kullanılan
biçimdir. Genellikle hece ölçüsünün on birli (6+5 ya da 4+4+3) kalıbıyla yazılır.
Dörtlük sayısı üç ile beş arasında değişir. Şair koşmanın son dörtlüğünde adını
ya da mahlasını söyler. Uyak düzeni genellikle şöyle olur:

baba – ccca – ddda...

Eğer benim ile gitmek dilersen

Eğlen güzel yaz olsun da gidelim

Bizim iller kıraçlıdır aşılmaz

Yollar çamu kurusun da gidelim

KONULARINA GÖRE KOŞMA ÇEŞİTLERİ:

GÜZELLEME: Doğa güzelliklerini
anlatmak ya da kadın, at gibi sevilen varlıkları övmek için yazılan şiirlerdir.

TAŞLAMA: Bir kimseyi yermek
ya da toplumun bozuk yönlerini eleştirmek amacıyla yazılan şiirlerdir

KOÇAKLAMA: Coşkun ve yiğitçe
bir üslupla savaş ve dövüşleri anlatan şiirlerdir.

AĞIT: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan
acıları anlatmak amacıyla söylenen şiirlerdir (Anonim halk şiiri ürünü olan
ağıtlar da vardır).

DESTAN: Dört dizeli bentlerden oluşan, oldukça
uzun bir nazım biçimidir. Kimi destanlarda dörtlük sayısı yüzden fazladır.
Genellikle hece ölçüsünün on birli kalıbıyla yazılır. Uyak düzeni koşma
gibidir.

baba – ccca – ddda

Destanın son dörtlüğünde şair mahlasını söyler.

Konuları bakımından destanları savaş, yangın, deprem,
salgın hastalık, ünlü kişilerin yaşamları, mizahi....gibi gruplanadırabiliriz

SEMÂİ: Hece ölçüsünün sekizli kalıbıyla
yazılır (4+4 duraklı ya da duraksız). Dörtlük sayısı üç ile beş arasında
değişir. Semâilerin kendine özgü bir ezgisi vardır ve bu ezgiyle okunur. Uyak
düzeni koşma gibidir:

baba – ccca – ddda

Semâilerde daja çok sevgi, doğa, güzellik gibi konular
işlenir.

VARSAĞI: Güney Anadolu
bölgesinde yaşayan Varsak Türklerinin özel bir ezgiyle söyledikleri türkülerden
gelişmiş bir biçimdir. Dörtlük sayısı ve uyak düzeni “Semâi” gibidir.
Varsağılar yiğitçe, mertçe bir üslupla söylenir. Bu da dörtlüklerin içindeki
“bre” “hey” “behey” gibi ünlemlerle sağlanır. Halk edebiyatında en çok varsağı
söylemiş şair Karacaoğlan’dır.

TEKKE EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ

Din ve tasavvufla ilgili kavramı duygu, düşünce, ilke
ve kuralları halka yaymak amacıyla bir tarikata bağlı şairlerce yazılan
şiirlerdir.

İLAHİ: Din ve tasavvuf konularının işlendiği şiirlere “ilahi” denir.
Tanrıyı övmek, ona yalvarmak için yazılan şiirlerdir. Özel bir ezgiyle okunur.
Koşma gibi uyaklanan ilahilerde 4-4 duraklı 8’li ölçü kullanılır.

Cennet cennet dedikleri

Birkaç köşkle birkaç huri

İsteyene ver sen an

Bana seni gerek seni

                     Yunus Emre

NEFES: Bektaşi şairlerinin yazdıkları
tasavvufi şiirlere denir. Nefeslerde genellikle Hz. Muhammet ve Hz. Ali için de
övgüler bulunur.

Pir Sultan Abdal şâhımız

Hakk’a ulaşır yolumuz

On iki imam katarımız

Uyamazsın demedim mi

Aleviler, bu türde yazılmış olan şiirlere “DEME” adını verirler.

İlahi, nefes ve demeler, bestelenerek söylenir.

ŞATHİYÂT-I SOFİYÂNE: İnançlardan alaylı bir dille söz eder gibi yazılan
şiirlerdir. Görünüşte saçma sanılan bu sözlerin, yorumlandığında tasavvufla
ilgili türlü kavramlara değindiği anlaşılır. Bu tür şiirlere genellikle Bektaşi
şairlerinde rastlanır. Medrese hocalarına göre bu şathiyeler küfür sayılır.