SES BİLGİSİ

TÜRKÇENİN SESLERİ VE
ÖZELLİKLERİ
* Türkçede ünlü ve ünsüz olmak üzere 29 ses vardır. Bunların 8 tanesi ünlü, 21
tanesi de ünsüzdür.

ÜNLÜLERİN SINIFLANDIRILMASI:

Dilimizdeki ünlüler söyleniş sırasında dilin, çenenin ve dudakların aldığı
biçime göre sınıflandırılır.

a. Dilin durumuna göre: Dilin durumuna göre ünlüler kalın ve ince olmak üzere
ikiye ayrılır.

Kalın ünlüler: a, ı, o, u

İnce ünlüler: e, i, ö, ü

b. Alt çenenin durumuna göre: Alt çenenin durumuna göre ünlüler geniş ve
dar olmak üzere ikiye ayrılır.

Geniş ünlüler: a, e, o, ö

Dar ünlüler: ı, i, u, ü

c. Dudakların durumuna göre: Dudakların durumuna göre ünlüler düz ve
yuvarlak olmak üzere ikiye ayrılır.

Düz ünlüler: a, e, ı, i

Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü

ÜNLÜ VE ÜNSÜZ UYUMLARI

 

ÜNLÜ UYUMU

Türkçede iki tür ünlü uyumu vardır.

a. Büyük ünlü uyumu:

Dilin durumuna göre ünlülerin kalınlık incelik bakımından uyumudur. Türkçe
sözcüklerde ilk hecede kalın ünlü varsa, ondan sonraki hecelerde kalın ünlü;
ince ünlü varsa ince ünlü gelir. Bu kurala büyük ünlü uyumu denir.

“Ağaçlar çiçek açtı.” cümlesinde ilk hecede a kalın ünlüsünden sonra a- a- a
kalın ünlüleri; çiçek sözcüğünde ise, i, e ince ünlüleri; açtı sözcüğünde a- ı
şeklinde kalın ünlüler gelmektedir.

* Türkçe olduğu hâlde bu kurala uymayan bazı sözcükler de vardır. kardeş <
karındaş, anne < ana, elma < alma vb. Bu sözcüklerin asılları ünlü
uyumuna uyarlar.

* Bazı ekler Türkçe sözcüklere eklendiğinde ünlü uyumuna uymaz.

- yor eki: geliyor, yazıyor, okuyor vb.

- mtrak eki: mavimtrak, yeşilimtrak, sarımtrak vb.

- ki eki: sabahki, akşamki, dünkü vb.

- daş eki: yurttaş, vatandaş, dindaş, yoldaş vb.

- leyin eki: geceleyin, sabahleyin, akşamleyin vb.

- iken eki: silerken, bakarken, yazarken vb.

b. Küçük ünlü uyumu: Küçük ünlü uyumu sözcüklerdeki ünlülerin düzlük
yuvarlaklık, darlık-genişlik bakımından uyumudur.

1. Türkçe sözcüklerde düz ünlüler (a, e, ı, i) den sonra düz ünlüler gelir.

2. Yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) den sonra;

a. Düz- geniş (a, e) ya da

b. Dar-yuvarlak (u, ü) gelir.

Bu kurala küçük ünlü uyumu denir.

ÖR: bekledim, kömürlük, gövdesi, umursamaz, tarafsızlık, yorgunluktan

ÖNEMLİ: KÜU, kelimenin tamamında değil, komşu iki hece arasında aranır:
yumurtacı, yuvarlaklık, görebilmişti…

* Bazı sözcükler Türkçe oldukları hâlde küçük ünlü uyumuna uymazlar. Armut,
çamur, kabuk kavun, avuç, kavuşmak, yağmur vb.

* yor eki KÜU’yu devamlı bozar: olmuyor

ÖNEMLİ: Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde
ÜNLÜ UYUMU KURALI aranmaz.

SES OLAYLARI

a. Ünsüz Benzeşmesi(Sertleşmesi – Ünsüz Uyumu): Sonunda f,s,t,k,ç,ş, h,p
ünsüzleri bulunan kelimeler “c,d,g” yle başlayan bir ek aldığı zaman ekin
başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç,t,k” olur.

sınıf-da değil sınıfta Türk- ce → Türkçe

at-gı değil atkı çiçek- ci değil çiçekçi

1905’te,

* Ünsüz benzeşmesi yabancı dillerden dilimize giren bazı yabancı sözcükler ile
birleşik sözcüklerde aranmaz.

İstikbâl, mahdut, makbul, işgal, meşgul ile akbaba, kurtdereli, üçgen, Akdeniz,
kırkbayır vb.

b. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)
Sözcük sonlarındaki sert ünsüzler (ç, k, p, t) sesli harfle başlayan bir ek
aldıklarında yumuşarlar: ç – c ; k – ğ ; p – b ; t – d olur. Bu kurala sert
ünsüzlerin yumuşaması denir.

ağaç – ağacı ekmek – ekmeği

söğüt – söğüde kitap – kitaba vb.

* Tek heceli sözcükler ile yabancı dillerden dilimize giren bazı sözcükler bu
kurala uymaz.

iç- içi ; ok- oku; kırk- kırkı; kata - kata; yat - yatı vb. gayret - gayreti;
ehemmiyet- ehemmiyeti vb.

hukuk - hukuku ; millet- milleti vb.

c. Ünlü türemesi:
* -cık / -cik eki alan bazı kelimelerde araya bir ünlünün girdiği görülür:

Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik, dar-cık→daracık…

* Pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir:

Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz → güpegündüz, düz → düpedüz,
çıplak →çırılçıplak

d. Ünsüz türemesi:

*Bazı birleşik fiillerin oluşumunda ünsüz türemesi görülür:

Af etmek – affetmek his etmek – hissetmek

*Bazı sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcüklerde aynı türeme
ortaya çıkar.

Örnek : af-ı = affı had-i = haddi hak-ı=hakkı

*Ünlüyle biten sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, Türkçe
sözcüklerde iki ünlü yan yana gelemeyeceği için bu ünlülerin arasına “y,ş,s,n”
ünsüzlerinden uygun olan biri gelir. Bu ünsüz türemesine kaynaştırma da denir.
Örnek :

oku-y-an okuyan baba-s-ı babası

yedi-ş-er yedişer elma-n-ın elmanın

e. Ünlü Düşmesi:

* İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci
hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler.

Omuz - um = omzum oğul - u = oğlu

* Baz birleşik fiillerin oluşumunda ünlü düşmesi olur:

Kahır olmak =Kahrolmak Sabır etmek= Sabretmek

* Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü düşmesi olur:

İleri – le – mek =ilerlemek koku – la – mak=koklamak

f. Ünsüz Düşmesi:

* -cek ,-cak küçültme eki alan bazı kelimelerde olur:

Küçük-cük=küçücük minik-cik=minicik

* Bazı sözcükler yapım eki alırken ünsüz düşmesi olur:

Yüksek-l-mek=yükselmek Alçak-l-mak=alçalmak

g. Ünlü Daralması:

* Fiillerin sonlarında bulunan geniş ünlüler (a, e) “-yor” ekinin darlaştırıcı
özelliğinden dolayı daralarak, (ı, i, u, ü) dar ünlülerine dönüşür. Buna ünlü
daralması denir.

bekl-e-yor > bekl-i-yor

kalm-a-yor > kalm-ı-yor

özl-e-yor > özl-ü-yor

soll-a-yor > soll-u-yor

*Tek heceli olan “de- ,ye-“ fiillerinde de darlaşma görülmektedir:

De-y-en=diyen ye-yor=yiyor

De-y-erek=diyerek ye-y-en=yiyen

Türkçenin başlıca ses özellikleri şunlardır:

1. Türkçe sözcükler büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar. Ancak bu kurala uymayan
çok az sayıda sözcük ve ekler vardır.

2. Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonra (ikinci üçüncü hecelerde) o, ö ünlüsü
bulunmaz. Bulunan sözcükler Türkçe değildir. Atom, horoz, radyo vb.

3. Türkçede uzun ünlü yoktur, âlim, nâzım, âşık gibi sözcükler Türkçe değildir.

4. İki ünlü yan yana gelmez. İki ünlü yan yana geliyorsa araya bir kaynaştırma
sesi (harfi) girer. Oku-y-an, bağla-n-acak, masa-s-ı vb.

İki ünlü yan yana bulunan saat, şair, şiir, fiil, muayene, reis, maalesef vb.
Türkçe değildir.

5. Türkçe sözcüklerde f, h, j sesi yoktur. Mahkeme, tüfek, jilet, jandarma,
ajanda, vb.

Ancak tabiat taklidi seslerden oluşan sözcükler bu kuralın dışındadır.
Fısıldamak, of, vb.

6. Türkçede c, ğ, l, m, n, r, v, z sesleri sözcüğün başında bulunmaz. Yani bu
seslerle başlayan sözcükler Türkçe değildir.

Cami, lâle, marul, nane, raf, vazife, zerdali vb.

7. Sözcük sonunda b, d, c, g sesleri bulunmaz. Kitab, derd, ilac, vb. Bu
seslerle biten sözcükler kitap, dert, ilaç biçi-

minde söylenir.

8. Sözcüğün başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir.
Plan, kredi, tren.

9. Sözcüğün sonunda üç ünsüz ses yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir.
Sfenks, kontr

10. Sözcük kökünde aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulunmaz. Millet, hürriyet,
tasavvur, hassas vb. Türkçe değildir.